Maatschappelijke innovatie: noodzakelijke stap om te kunnen versnellen

Het stikstofprobleem, energiearmoede, klimaatverandering, de arbeidsmarkt, droogte: het wordt steeds duidelijker dat onze samenleving tegen z’n grenzen aanloopt. Een nieuw perspectief is nodig. Om deze transities en transformaties versneld te bereiken, hebben we onderzoek gedaan naar handvatten voor actieonderzoek naar maatschappelijke innovaties.

Benieuwd? Lees onze whitepaper

Dit position paper ondersteunt de visie op maatschappelijke innovatie, verkent de relatie met technologische en sociale innovaties, en behandelt belangrijke uitdagingen.

Download de paper

Maatschappelijke ontwikkelingen

De in de inleiding genoemde voorbeelden zijn nog maar een deel van de actuele maatschappelijke problemen waar Nederland een antwoord op moet vinden. Er zijn er meer:

  • Klimaatverandering en de maatregelen daartegen
  • Klimaatadaptatie
  • De energietransitie
  • Digitalisering en digitale transformatie
  • Verduurzamen van woningen, industrie en vervoer
  • Krapte op de arbeidsmarkt
  • Groeiende ongelijkheid
  • Verstedelijking

Al deze actuele maatschappelijke problemen zijn op zichzelf al complex. Tegelijkertijd zijn ze ook sterk aan elkaar verbonden. De oplossing voor het ene probleem kan het andere probleem verergeren. De aanpak van deze maatschappelijke opgaven kan niet zomaar even ‘erbij’. Dus wat nu? Wat te doen om ervoor te zorgen dat Nederland concrete stappen zet, die naar brede welvaart leiden?

Meer dan technologische en sociale innovatie

In ons land ontbreekt het niet aan initiatieven om maatschappelijke problemen aan te pakken. Dat doen we met technologische ontwikkelingen én sociale initiatieven.

Voorbeelden van technologische innovatie zijn grootschalige batterijopslag en de ontwikkeling van een smartnet. Het zijn oplossingen voor netcongestie (overbelasting van het elektriciteitsnet). Daarnaast zijn er meer op het gedrag gerichte initiatieven: sociale innovatie die ervoor moet zorgen dat de energievraag beter aansluit bij de productie.

Het zijn twee routes om dezelfde maatschappelijke opgaven aan te gaan. Toch blijkt dit niet voldoende om voor de nodige structurele systeemveranderingen te zorgen. Daar komt maatschappelijke innovatie om de hoek kijken.

Maatschappelijke innovatie

Maatschappelijke innovatie gaat over vernieuwingen die de potentie hebben om gewenste systemische en structurele maatschappelijke veranderingen te realiseren. Het geeft de juiste richting aan transities. En kan versnellen.

En ja, dat klinkt nog steeds best abstract. Wat bedoelen we hiermee? Rowie Huijbregts, Onderzoeker Publieke besluitvorming en waarden bij TNO Vector, legt uit: “Bij maatschappelijke innovatie denken we aan verschillende vernieuwingen, in op het gebied van politiek en bestuur, instituties, economie, recht en ruimtelijke ordening. Al deze innovaties kunnen bijdragen aan een verandering in het kijken, denken en handelen van overheden, bedrijven en burgers. En op die manier het startschot zijn voor systemische veranderingen. Dát is maatschappelijke innovatie.”

Stapsgewijs naar systemische veranderingen

Maatschappijbrede verandering is de uitdaging volgens Claudio Lazo, onderzoeker digitale transformatie bij TNO Vector. “Eén enkele persoon of organisatie kan doorgaans geen maatschappelijke innovatie realiseren. Die ontstaat juist door meerdere veranderingen vanuit diverse hoeken in de maatschappij, die langzaam bij elkaar komen. Op den duur komen zo steeds verdergaande – systemische – veranderingen tot stand.”

Krachten bundelen en de juiste vragen stellen

Om maatschappelijke problemen aan te pakken, is het noodzakelijk om de krachten te bundelen en de juiste vragen te stellen. Wat is de samenhang tussen de verschillende initiatieven? Wat is er nodig om tot een versnelling te komen? En waar zijn juist wel nog aanvullende initiatieven nodig? Kortom: maatschappelijke innovatie gaat om het vinden van samenhang tussen verschillende maatschappelijke initiatieven.

TNO Vector: sociale innovatie én maatschappelijke innovatie

TNO houdt zich van oudsher bezig met technologie. Door de jaren heen werd duidelijk dat een maatschappelijke blik op innovatie onmisbaar is om nieuwe technologie goed te laten landen. En dat naast technologische en sociale innovatie een heel andere focus nodig is. TNO Vector, centrum voor maatschappelijke innovatie en strategie, is opgericht om hier invulling aan te geven. Daarmee zijn we de aangewezen partij om sociale innovatie voor transities en transformaties verder te brengen.

Uitleg actieonderzoek TNO Vector vanuit maatschappelijke context

Bij TNO Vector richten we ons op maatschappelijke innovaties. We willen problemen in de samenleving oplossen door veranderingen met de juiste waarden. Nieuwe technologieën en sociale vernieuwingen moeten goed passen in onze samenleving. Ons actieonderzoek draagt bij aan praktische handvatten om dit mogelijk te maken.

Brede en diepe systeemkennis

De 90 medewerkers van het centrum zijn elk specialist in een eigen domein. Dat zijn onder andere:

  • Energie
  • Mobiliteit
  • Wonen
  • ICT
  • Industrie
  • Economie
  • Management
  • Openbaar bestuur

We hebben dus op elk denkbaar beleidsterrein experts beschikbaar. Dat geeft ons de brede en diepe systeemkennis die nodig is om maatschappelijke innovaties te ondersteunen.

Amber Geurts, onderzoeker transformatief innovatiebeleid legt uit: “Vanuit onze brede expertise zetten wij ons in om handelingsperspectief te bieden aan sleutelbeslissers, zoals burgers, volksvertegenwoordigers, ambtenaren, ministers, aandeelhouders en andere spelers in onze maatschappij. Handelingsperspectief is nodig om zicht te bieden op mogelijke handelingen - zoals interventies, investeringen, nieuwe samenwerkingen, participatie, of het ontwikkelen en gebruiken van bepaalde innovaties - die bij kunnen dragen aan het realiseren van maatschappelijke veranderingen.”

Een vertrouwde omgeving creëren

Dat het belang van maatschappelijke innovatie is toegenomen, heeft volgens Huijbregts duidelijk merkbare voordelen. “We redeneren nu veel meer vanuit het maatschappelijke probleem dat we willen oplossen. Vervolgens brengen we de juiste groep mensen en middelen bij elkaar om tot oplossingen te komen. En bij het zoeken naar die oplossingen is de inzet van een bestaande technologie of het ontwikkelen van een nieuwe technologie niet per se leidend. Nee, het is juist onderdeel van een bredere aanpak.”

Huijbregts: “Dat merk ik ook aan de vragen die we onszelf tegenwoordig stellen. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat we de juiste mensen aan tafel krijgen en dat er een vertrouwde omgeving ontstaat waarin ze openlijk met elkaar het gesprek aan gaan? En wat is ervoor nodig om te zorgen dat ze elkaar begrijpen? Dat is dus ook een belangrijk aandachtspunt: het verbinden van verschillende partijen, met andere waarden en belangen.”

Samen experimenteren, leren en innoveren

De aanpak van TNO Vector sluit goed aan bij de noodzaak om met nieuwe methodes maatschappelijke problemen op te lossen. “De focus ligt tegenwoordig veel meer op het sturen van innovatie in de richting van maatschappelijke transformaties”, zegt Lazo. “Dat doen we bijvoorbeeld door bij bestaande netwerken aan te sluiten of door zelf verschillende partijen bij elkaar te brengen. Het doel is altijd om samen te experimenteren, leren en innoveren.”

“Onze aanpak werkt. Zo heeft de Smart Industry Hub van Zuid-Holland al mooie initiatieven opgeleverd om zo de regionale maakindustrie te helpen innoveren. Datzelfde geldt voor het Europese ecosysteem dat zich op de ontwikkeling van Smart Cities richt. En zo zijn er nog wel meer mooie voorbeelden. Daar ben ik trots op.”

Een ‘gereedschapskist’ met vier methodologieën

Met de complexiteit die de maatschappelijke problemen in Nederland met zich meebrengen, en de noodzaak om sociale innovatie te realiseren, is het belangrijk om op een weloverwogen manier stappen te zetten. TNO Vector maakt daarbij gebruik van vier verschillende methodologieën voor maatschappelijke innovatie, waaronder:

  1. Systeemanalyse: de complexiteit en dynamiek van de huidige maatschappelijke problemen analyseren en begrijpen door een brede blik.
  2. Toekomstverkenningen: het verkennen van de gezamenlijke toekomstbeelden en de gedeelde publieke waarden die hierin belangrijk zijn.
  3. Orchestrating innovation: het vormgeven van samenwerkingen tussen overheden, kennisinstellingen, bedrijven en maatschappelijke organisaties, zodat die beter in staat zijn om gezamenlijke maatschappelijke kwesties op te lossen. En die samenwerking vervolgens aanjagen.
  4. Adaptief bestuur: het verkennen, ontwikkelen en toepassen van nieuwe vormen van bestuur en besluitvorming door overheden, bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties.

We hebben elkaar nodig

TNO Vector streeft ernaar een rol te spelen in het begeleiden van maatschappelijke innovatie voor het versnellen van transities en transformaties. Het voordeel van TNO Vector is dat het een transdisciplinaire speler is die toegepast onderzoek doet en echt kennis van zaken heeft.

TNO Vector bevindt zich binnen het systeem, maar acteert daarin autonoom en onafhankelijk. Hierdoor staan we goed te boek bij overheden, bedrijven en kennisinstellingen. En kunnen we deze partijen aan elkaar verbinden. Dat is misschien wel het allerbelangrijkste. Want om een antwoord te vinden op de huidige maatschappelijke vraagstukken, hebben we elkaar echt nodig.