Het kwartje is gevallen: kritieke grondstoffen van strategisch belang

Geopolitieke spanningen

"Alsof dat alles al niet genoeg is, spelen er op het vlak van kritieke grondstoffen ook nog morele dilemma’s”, vervolgt hij.

"Want worden die grondstoffen wel op een duurzame manier gewonnen? Hoe zijn de arbeidsomstandigheden? En dan heb ik het nog niet eens over het risico van geopolitieke spanningen. Inmiddels beseft Europa maar al te goed dat kritieke grondstoffen ook als een pressiemiddel kunnen worden ingezet. Grondstoffenbeleid is dus echt hard nodig.”

Toevoer veiligstellen via grondstoffenbeleid

Het lastige aan het hernieuwen van grondstoffenbeleid is dat veel bedrijven binnen de Europese maakindustrie zich hebben gespecialiseerd in de productie van complexe apparaten, machines of voertuigen. Voor de toelevering van grondstoffen en onderdelen zijn zij grotendeels afhankelijk van grootschalige waardeketens die zich vaak tot ver buiten het continent uitstrekken.

"Lange tijd werkte dat fantastisch”, blikt Rietveld terug. "Maar inmiddels kunnen we helaas niet meer zeggen dat de globalisering en vrije markt goed zijn voor iedereen. Zomaar overal op de wereld samenwerken gaat niet meer. We moeten nu echt een grondstoffenbeleid ontwikkelen. Goed onderzoeken welke landen en ketens ons kunnen helpen de toevoer van kritieke grondstoffen en de producten waar ze in zitten veilig te stellen. Zo behouden we strategische autonomie.”

Industriële politiek

"En ja, dat is een enorme opgave”, benadrukt hij. "Het begint ermee dat er een industriële politiek moet worden gevoerd. Het veiligstellen van de aanvoer van kritieke grondstoffen is niet iets wat je altijd aan de markt kunt overlaten. De Verenigde Staten nemen daarin nu het voortouw met publieke actie. De EU kan dat ook, en heeft de politieke wil om dat te doen.”

Toelichting in Brussel

Maar wat is er nu echt nodig om een tekort te voorkomen aan kritieke grondstoffen en de producten waar ze in zitten? Dat was de centrale vraag van een onderzoek dat Rietveld samen met enkele collega’s uitvoerde.

Op 27 maart 2023 waren zij op uitnodiging van de ITRE-commissie van het Europees Parlement in Brussel om hun studie te komen presenteren. Die commissie gaat over de energietransitie en industriële politiek van de EU en haar lidstaten.

Rietveld: "Kort samengevat is onze belangrijkste aanbeveling om zo snel mogelijk te beginnen met het versterken van de leveringsketen naar de EU en het ondersteunen van een competitief industrieel ecosysteem.

Een onderdeel daarvan is stockpiling (het aanleggen van extra voorraad via beleidsprikkels). Daarnaast hebben we ook gewoon fabrieken nodig. En mensen die spullen kunnen maken. Een sterke toeleveringsketen en industrie zijn essentieel. Niet alleen voor onze doelen op het vlak van de energietransitie, maar dus ook voor strategische autonomie over kritieke grondstoffen.

Als Europese Unie moeten we een onmisbare rol blijven spelen in de leveringsketens tussen landen die vasthouden aan de internationale rechtsorde.”

Extra voorraden aanleggen: stockpiling

Om met stockpiling te beginnen: in het rapport van TNO staat de aanbeveling om in Europa extra voorraden aan te leggen voor producten waar kritieke grondstoffen in zijn verwerkt, zoals zonnepanelen, machineonderdelen, optica en mechatronica (systemen waarin zowel mechanische als elektronische en digitale oplossingen zijn verwerkt).

Door voor dit soort producten een extra voorraad aan te leggen, kan Europa haar industrie competitiever maken. Rietveld: "Stockpiling-beleid moet inkopers en groothandels een prikkel geven om grotere voorraden aan te houden van producten die ze van buiten de EU importeren."

"Daarbij is de aanbeveling om bij de inkoop waar mogelijk zaken te doen met bedrijven in OECD-landen (Organisation for Economic Cooperation and Development). Zo’n extra voorraad kost uiteraard geld. Maar als het over stockpiling gaat, protesteren bedrijven niet. Dat geeft wel aan dat ze snappen dat het nodig is.”

Een industrieel ecosysteem creëren

Maar zoals gezegd, is er nog veel meer nodig. Veel grote maakbedrijven hebben al mensen vrijgemaakt om hun leveringsketen in beeld te brengen en te optimaliseren.

"Dat is alvast een goed begin, maar om echt impact te kunnen maken, moet ook het midden-en-kleinbedrijf (mkb) in Europa daarmee aan de slag. Want het overgrote deel van de bedrijven valt onder het mkb.

Het lastige is dat die bedrijven vaak te klein zijn om zelf de regie te kunnen pakken. Daardoor ontbreekt het veel van hen aan goed zicht op de risico’s die hun leveringsketen met zich meebrengt. Tot dusver gaat het meestal goed, maar de vrees is wel dat de toenemende geopolitieke spanningen extra druk gaan geven.

Vandaar ook ons advies aan Europa om bedrijven te helpen met het creëren van een industrieel ecosysteem dat zich richt op een betrouwbare toelevering van kritieke grondstoffen en producten die deze bevatten.”

Kritieke grondstoffen als politiek wapen

Wie bij dit alles de regie zou moeten pakken? 'Europa!', zegt Rietveld beslist. "Overheden hanteerden lang het mantra dat het beter is om zich niet te veel met marktwerkingen te bemoeien. Maar inmiddels is wel duidelijk dat geopolitieke krachten de vrije markt drastisch kunnen verstoren. En iedereen is zich ervan bewust dat kritieke grondstoffen als politiek wapen gebruikt kunnen worden om andere landen onder druk te zetten.”

"Om onze strategische autonomie te waarborgen, moeten we dus snel in actie komen. Maar wel een goed doordachte actie, op Europees niveau, waarbij bedrijven op het vlak van leveringsketens veel nauwer met elkaar gaan samenwerken.”

"De grote uitdaging daarbij is om echt tot een volledige leveringszekerheid te komen. 99 van de 100 onderdelen is immers niet genoeg. Je hebt ze allemaal nodig."

Gelukkig is het besef er nu. Het is erg om te zien wat er in Oekraïne en elders in de wereld gebeurt. Maar deze ontwikkelingen hebben wel gezorgd voor onderkenning van het van kritieke grondstoffen.”