Expertteam Energiesysteem 2050 adviseert rechtvaardig, robuust en duurzaam energiebeleid

Minister Rob Jettenriep het onafhankelijke Expertteam Energiesysteem 2050 in 2022 in het leven. De opdracht aan dit team was om – in de vorm van een ‘outlook’ – bouwstenen aan te leveren voor het Nationaal Plan Energiesysteem 2050. Een breed samengestelde groep van onafhankelijke experts uit verschillende vakgebieden ging onder leiding van voorzitter Bernard ter Haar aan de slag.

Het eindresultaat van de outlook is het het rapport 'Energie door Perspectief: Rechtvaardig, Robuust en Duurzaam naar 2050’. In het advies is naast technische aspecten nadrukkelijk aandacht voor maatschappelijke inbedding van het energiebeleid in Nederland.

Interdisciplinair expertteam energiesysteem

Maarten Hajer, hoogleraar Urban Futures aan de Universiteit Utrecht: "Het expertteam energiesysteem was breder dan gebruikelijk bij een opdracht als deze. Ook gedragswetenschappers en planologen zijn onderdeel van het team."

Ook de aanpak van het Expertteam Energiesysteem 2050 is bijzonder. Waar de meeste energieadviezen beginnen met een huidige technische stand van zaken, begint het expertteam juist in 2050. Hajer: "Via backcasting redeneren we wat de komende decennia moet gebeuren om tot het gewenste einddoel te komen. We redeneren dus vanuit de toekomst in plaats van het verduurzamen van het huidige energiebeleid in Nederland. Dat perspectief creëert ruimte."

De maatschappelijke aspecten van de energietransitie en het Nederlands energiebeleid speelden een grote rol. Hajer legt uit: "Naast het backcasten bekeken we de zaak ook vanuit een breder perspectief dan de meeste adviesgroepen. Behalve naar de technisch mogelijk en ontwikkelpunten, keken we ook naar de maatschappelijke inbedding. In het bijzonder naar de rol van de burger en hoe de transitie eerlijk kan verlopen."

Het Expertteam Energiesysteem 2050 betrok burgers bij hun onderzoek naar de situatie. "Het is al jarenlang duidelijk dat we met klimaatbeleid aan de gang moeten, de energietransitie is urgent. Nu is het tijd voor implementatie. Voor ons was meteen duidelijk dat het betrekken van de burger erg belangrijk is. We hebben daarom een Inwonerraad georganiseerd. Dat gaf inzicht in wat mensen belangrijk vinden bij het realiseren van de energietransitie."

Het proces

Het Expertteam Energiesysteem 2050 stond voor de uitdaging om binnen een jaar het eindrapport aan te leveren. Annelies Huygen, hoogleraar regulering van energiemarkten bij de UU en principal consultant bij TNO Vector: "We wisten dat het een hele klus zou zijn om het eindrapport eind maart 2023 klaar te hebben. Dat is gelukt. Een werkgroep met collega’s van TNO en van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is zeer belangrijk geweest. TNO en RVO hebben veel ondersteunend en inhoudelijk werk verricht."

"Wellicht droeg de benadering met backcasting ook bij aan het goede verloop. Het is immers veel leuker, creatiever en vrijer om op die manier naar een uitdaging te kijken. Aan de andere kant levert deze unieke aanpak ook weer nieuwe uitdagingen op. Het onderbouwen met getallen is niet altijd goed te doen."

Ook Nienke Maas, senior adviseur bij TNO Vector, was lid van de werkgroep: "Het was een interessant en leerzaam jaar. Als werkgroep brachten we kennis in, structureerden we informatie, bewaakten we de consistentie en werkten we mee aan de teksten. Ook organiseerden we de ronde tafels en het Open Forum. Op die manier hebben we de bestaande expertise over het Nederlands energiebeleid benut. We hebben onze ervaringen ook goed kunnen overdragen aan de Wetenschappelijke Klimaatraad die nu net is gestart."

Energiebeleid in Nederland

Hajer vertelt ook over de aanpak van het Expertteam Energiesysteem 2050. "We onderzochten diverse aspecten van het energiebeleid in Nederland, zoals de industrie en de gebouwde omgeving. Wat we niet hebben gedaan? Precies bepalen hoeveel megatons broeikasgasuitstoot elke sector moet verminderen. In een klimaatneutrale samenleving is de uitstoot immers netto nul."

"In het energieadvies beschrijven we de ontwikkelpaden van de belangrijkste onderdelen van het energiesysteem. Bijvoorbeeld vraag en aanbod van elektriciteit en waterstof. Maar ook de mogelijkheden van lokale energiesystemen en de inzet van nieuwe koolstofketens in de industrie."

Belangrijkste adviezen van het Expertteam Energiesysteem 2050

Wat waren de belangrijkste adviezen die het Expertteam Energiesysteem gaf? Nederland is op dit moment nog verre van klimaatneutraal en staat voor grote uitdagingen om dat doel in 2050 wél te bereiken. Maarten Hajer: "Het doel is ambitieus, maar haalbaar. De energietransitie vraagt om heldere tussendoelen."

"Klimaatneutraal in 2050? Dat betekent dat we zo vroeg mogelijk een CO2-neutraal energiesysteem moeten realiseren. In de jaren 2040-2045. En als tussenstap op de weg daarnaartoe vanaf 2035 geen netto CO2-uitstoot meer uit de opwekking van elektriciteit. Het kán, als we een duidelijke visie hebben en niet bang zijn om taboes te doorbreken."

De drie belangrijkste adviezen van het Expertteam Energiesysteem 2050:

• Elektrificatie: elektriciteit als hoofdcomponent van energieverbruik

  Stuur aan op maximale elektrificatie. De capaciteit van het elektriciteitsnet is een hoofdopgave in de vernieuwing van het energiesysteem. En houd rekening met de huidige en toekomstige schaarste in mensen, middelen, ruimte en materiaal. De energietransitie wordt eenvoudiger als niet alleen het aanbod verbetert maar ook de totale energievraag wordt beperkt. Hajer: "We verwachten nu een verdeling van 70% duurzame elektriciteit, 10-15% waterstof en 10-15% warmte en biomassa. Controversiële standpunten zijn er ook. Zo denken wij dat gaten in opwekking van elektriciteit uit wind en zon beter met kolencentrales op te vangen is dan met kernenergie. Waarom? Kerncentrales draaien tegen lagere capaciteit als er veel aanbod van energie uit wind en zon is. Dat maakt ze kernenergie duur."

• De bebouwde omgeving in 2050 energieneutraal of zelfs energiepositief

  Om de bebouwde omgeving in 2050 energieneutraal of zelfs energiepositief te krijgen moet de totale energiebehoefte van een wijk zo laag mogelijk zijn. Dat is een voorwaarde voor integrale lokale energiesystemen. Annelies Huygen licht toe: "Vanuit rechtvaardigheid is het belangrijk prioriteit te geven aan de verbetering van slecht geïsoleerde woningen. De energietransitie versnelt als we het Nederlandse energiebeleid combineren met maatregelen voor sociale en maatschappelijke verbetering."

• Circulariteit als antwoord op schaarste

  Toekomstige schaarste aan koolstof en andere materialen binnen de industrie vraagt om circulariteit. Daar is gericht beleid voor nodig.

Flexibele regelgeving biedt ruimte voor innovatie

Annelies Huygen gaat ook in op de kaders die het Expertteam Energiesysteem 2050 stelde: "Een belangrijk punt is een aanpassing in de regelgeving. Niet alleen voor de verduurzaming van de industrie, maar ook in de gebouwde omgeving. Als voorbeeld de mogelijkheden voor burgers om elektriciteit en warmte op te slaan en met elkaar uit te wisselen. Dat is nodig voor duurzame lokale energiesystemen. Maar nu kan dit nog niet."

"Het gevaar is dat in de nieuwe energie- en warmtewet alles weer heel gedetailleerd beschreven staat. Gedetailleerde regels bieden geen ruimte voor innovatie. En ze gaan uit van de huidige situatie."

Maarten Hajer vult aan: "Onze overtuiging is dat de overheid simpele regelgeving voor burgers en het mkb moet maken. Zo faciliteer je de maatschappij en economie om grote stappen te maken en lokaal de optimale oplossing te kiezen."

Eindbeeld: een dag in 2050

Hoe ziet een dag in 2050 er dan uit?

Het is 7 uur en ik stap onder de douche. Onze douche is ingesteld op vijf minuten per keer. De kinderen weten niet beter. Vandaag ga ik naar het deelwerkkantoor in de buurt.

Ik vul de vaatwasser en wasmachine en een slim systeem zet de wasmachine aan wanneer de wind waait of de zon schijnt en de energie dus het goedkoopst is.

Op kantoor krijg ik een bericht of ik naar een conferentie in Rome wil gaan. Door de conccurrentie op het hogesnelheidstreinnet zijn de prijzen een stuk aangenamer dan vroeger.

Lekker werken in de trein, met geweldige uitzichten onderweg. Wat een verschil met de stress van het vliegtuig vroeger!

Op weg naar huis haal ik bij de buren de boormachine op. Fijn dat we dat we spullen kunnen delen en niet zelf alles hoeven kopen. Het scheelt veel geld en ruimte in huis en is een stuk beter voor de planeet. De spullen die we hebben worden nu veel vaker gebruikt. Als iets stuk gaat, is het erg makkelijk om het te laten repareren dankzij de EU-normen over reparatie en hergebruik.

Bijvoorbeeld om meer te weten over de betekenis van de adviezen voor jouw organisatie?