Waarom eerlijkheid over onzekerheid de warmtetransitie vooruit helpt

De warmtetransitie loopt vast op een bekend verlangen: harde garanties over betaalbaarheid, ook op de lange termijn. Maar zulke zekerheden bestaan niet. Modellen en data zijn belangrijk, maar kunnen fundamentele onzekerheden niet oplossen. Om de impasse te doorbreken is een ander gesprek nodig: door onzekerheid bespreekbaar te maken ontstaat ruimte om keuzes te baseren op waarden die richting geven wanneer de toekomst anders verloopt dan verwacht. Dit gaat verder dan warmte alleen: vrijwel alle grote transities vragen om zo’n waardengericht proces.

Betaalbaarheid en de impasse

De warmtetransitie stokt vooral op betaalbaarheid, met name in de bestaande bouw. Huurders, bewoners en corporaties willen zekerheid over tarieven, terwijl warmtebedrijven en gemeenten die niet kunnen geven. Dit leidt tot een impasse: zonder garanties willen mensen niet instappen, en zonder instap komen projecten niet van de grond en blijft de leercurve om kosten te verlagen uit.

De Autoriteit Consument en Markt bevestigde dit recent nog: onzekerheid over betaalbaarheid is een groot struikelblok bij warmtenetten. Woningcorporaties kunnen hun huurders geen lange termijn garanties geven. En zolang die zekerheid ontbreekt, staat de transitie stil.

Modellen helpen, maar lossen het niet op

Het lijkt logisch om onzekerheden te lijf te gaan met betere modellen. Sommige onzekerheden zijn deels oplosbaar: door ervaring met aanleg, beheer en exploitatie – vooral ook in de bestaande bouw – krijgen we beter inzicht in processen en kosten, wat leidt tot betrouwbaardere data, verbeterde modellen én efficiënter werken. Om hiervan te profiteren, moet echter eerst de huidige impasse doorbroken worden.

Daarnaast blijft er een harde grens aan hoe ver je kunt gaan in onzekerheid oplossen. Niemand kan voorspellen hoe energieprijzen zich ontwikkelen, welke geopolitieke schokken er komen of welke regelgeving over tien jaar geldt. Ervaring en modellen kunnen dát niet wegnemen. Deze onzekerheden zijn fundamenteel en onoplosbaar. Dit dubbele karakter maakt het lastig: we hebben modellen en data nodig, maar ze kunnen niet de harde garanties leveren over betaalbaarheid die vaak worden verlangd.

Het eerlijke verhaal: onzekerheid hoort erbij

Door eerlijk te zijn over onzekerheden ontstaat ruimte voor een ander gesprek. Betaalbaarheid blijft belangrijk. En natuurlijk kies je, op basis van de kennis en data van nu, voor de best betaalbare optie. Maar dat biedt nog geen garantie voor de toekomst. Wat vaak ontbreekt, is het gesprek over onzekerheid. Die wordt weggelaten omdat men denkt dat het te complex is voor bewoners, onzekerheid niet wil tonen of weerstand vreest.

Juist dat weglaten maakt het onmogelijk om samen realistische keuzes te maken. Want de vraag “wat is gegarandeerd de goedkoopste oplossing nu en in de toekomst?” kan simpelweg niet beantwoord worden. Die zekerheid bestaat niet. Bewoners kunnen dit best begrijpen, als je het maar vertelt.

Door onzekerheid bespreekbaar te maken, wordt het mogelijk om het gesprek te verbreden. Betaalbaarheid blijft belangrijk, maar daarnaast stel je de vraag: “hoe willen we samen omgaan met onzekerheden die we nú nog niet kunnen oplossen?” Dan gaat het gesprek niet meer alleen over de keuze tussen technologieën, maar ook over waarden die toekomstige beslissingen sturen, bijvoorbeeld:

• Moet een warmtebedrijf transparant zijn over kosten en opbrengsten?
• Hoe hoog mag de winst zijn, en moet deze worden teruggesluisd naar een buffer voor stijgende kosten?
• Hoe voorkomen we dat iemand in financiële problemen komt?
• In welke mate staan we als wijk of gemeente voor elkaar klaar?

Dit soort vragen gaat verder dan betaalbaarheid en gaat over hoe een collectief systeem functioneert. Ze brengen het gesprek voorbij betaalbaarheid, naar de waarden die bepalen hoe we omgaan met veranderingen en schokken onderweg. Ze passen bij transities waarin gemeenten en overheden de regie hebben. Zij zijn er niet alleen voor betaalbaarheid, maar ook om bredere publieke waarden te borgen.

Burger of consument?

Onderzoek van Populytics & MSG laat zien dat framing verschil maakt. Worden mensen als consument benaderd, dan staat betaalbaarheid centraal. Worden ze betrokken als burger, dan verschuift de focus naar wat goed is voor de buurt en samenleving, en komen ook waarden als duurzaamheid, transparantie en comfort in beeld. Dat verschil is cruciaal: het laat zien dat betaalbaarheid weliswaar een kernpunt is, maar dat de discussie kan verbreden als mensen niet alleen als klant worden benaderd. Zo ontstaat ruimte voor een waardengericht gesprek.

Van onzekere uitkomsten naar zekere waarden

Als uitkomsten te onzeker zijn om harde beloften te doen, moeten we de discussie niet volledig ophangen aan die uitkomsten. Dan lopen we vast. In plaats daarvan kunnen we ons richten op de waarden die richting geven aan keuzes. De vraag is niet welke oplossing gegarandeerd de goedkoopste of meest efficiënte is en blijft, maar welke waarden ons leiden wanneer de werkelijkheid anders verloopt dan verwacht.

Dat verschuift het gesprek. Het gaat niet langer alleen om de keuze voor een techniek, maar om afspraken over hoe we als samenleving met onzekerheid omgaan. Betrokkenen bepalen welke waarden voorop staan: willen we dat kosten en risico’s transparant zijn en eerlijk worden gedeeld? Moet solidariteit leidend zijn bij wie in de knel komt? Of ligt de nadruk op individuele verantwoordelijkheid? Dit kan via peilingen of burgerpanels.

Door waarden centraal te stellen verschuift de discussie van een focus op onzekere uitkomsten naar een kader dat richting geeft bij toekomstige keuzes. Het maakt onzekerheid niet kleiner, maar wel beter hanteerbaar, omdat vooraf duidelijk is hoe we reageren als omstandigheden veranderen. Zo ontstaat de mogelijkheid om de impasse rond onzekerheid in betaalbaarheid te doorbreken.

Breder dan warmte

Wat in de warmtetransitie zichtbaar wordt, zien we ook in andere maatschappelijke veranderingen. Of het nu gaat om de bredere energietransitie, de transitie naar een circulaire economie of klimaatadaptatie: in al deze transities spelen onzekerheden over uitkomsten die niet volledig weg te nemen zijn.

Vaak worden deze vraagstukken vereenvoudigd, waardoor belangrijke onderwerpen onbesproken blijven. Door onzekerheden expliciet te maken, ontstaat ruimte om gezamenlijke keuzes te maken. Zo worden onzekerheden niet een hindernis, maar een vertrekpunt voor een gesprek over waarden die keuzes sterker, toekomstbestendiger en breed gedragen maken.

Conclusie: eerlijk gesprek over onzekerheden

De warmtetransitie toont waar veel maatschappelijke veranderingen op vastlopen: het verlangen naar harde garanties en controle over uitkomsten. Dergelijke zekerheden zijn echter vaak onmogelijk. Betere modellen en data vergroten inzicht en helpen kosten te verlagen, maar nemen fundamentele onzekerheden nooit volledig weg.

Vooruitgang ligt in een eerlijk gesprek over onzekerheden en de waarden die richting geven als de toekomst anders uitpakt dan verwacht. Betaalbaarheid blijft belangrijk, maar is niet de enige maatstaf. Door bewoners serieus te betrekken – niet alleen als consument, maar als inwoner met bredere waarden – ontstaan keuzes die beter passen bij de samenleving die we willen. Dit geldt niet alleen voor warmte, maar voor alle grote transities. Onzekerheden erkennen en waarden centraal stellen maakt het mogelijk om toekomstbestendige keuzes te maken die breed gedragen worden – en biedt de weg vooruit.