Transities en transformaties bij innovatiebeleid: twee termen, twee betekenissen

Maatschappelijke uitdagingen vragen om transities en transformaties

Of het nu gaat om klimaatverandering, grondstofschaarste, de energietransitie, het huizentekort, milieuvervuiling, sociaaleconomische ongelijkheid, of de houdbaarheid van ons gezondheidssysteem; meerdere crises en maatschappelijke uitdagingen veroorzaken onzekerheid en instabiliteit voor onze huidige maatschappij en economie. In Nederland en Europa zijn daarom missies en transities geformuleerd om via technologie en innovatie werk te maken van maatschappelijke uitdagingen.

In het debat over de toekomst van dit missiegedreven innovatiebeleid, is een groeiende belangstelling voor transformatief (missiegedreven) innovatiebeleid te zien, waarbij innovatiebeleid sterker en nadrukkelijker wordt gekoppeld aan transitiebeleid om transformatieve veranderingen te bewerkstelligen.

In toenemende mate wordt namelijk benadrukt dat het huidige systeem vast zit, en dat systematische, maatschappelijke innovatie nodig is om de gewenste systemische veranderingen te realiseren die de maatschappelijke uitdagingen van nu oplossen. Veel maatschappelijke opgaven worden namelijk in stand gehouden door de verschillende systemen waarbinnen ze zijn ontstaan.

‘Transformatief innovatiebeleid geeft ruimte voor een ander type missies, missies die niet alleen innovatie centraal stellen, maar vooral transformatie. In de praktijk worden deze transformatieve missies vaak ook wel aangeduid als ‘transities en transformaties’’, vertelt Amber Geurts, senior onderzoeker innovatiebeleid bij TNO Vector en trekker van het impactgebied Innovatie Systemen voor Transities en Transformaties.

‘Gegeven deze toenemende nadruk op transities en transformaties, is het van belang om dieper na te denken over deze twee begrippen en hun overeenkomsten en verschillen’, vervolgt ze. In dit artikel bespreken we graag onze eerste bevindingen ten aanzien van het onderzoek naar deze twee termen en hun betekenissen.

Twee termen, één betekenis?

‘Transities en transformaties’ bieden handelingsperspectief in belangrijke veranderingsprocessen rond maatschappelijke uitdagingen. ‘Deze twee termen voelen nauw aan elkaar verwant en worden vaak als synoniemen gebruikt, zowel in de praktijk als ook in onderzoek en beleid,' vertelt Rik Braams, senior onderzoeker Transformatieve Overheid bij TNO Vector.

'Potentieel kan dit limiterend werken, omdat voorbij wordt gegaan aan het transformatieve potentieel van transformaties: als transities zich met name richten op de verandering van een systeem (bijvoorbeeld door het niet-duurzame in het systeem duurzaam te maken), richten transformaties zich op de omvorming van het systeem naar een andere, nader te bepalen toekomstige vorm – zoals een rups na transformatie als vlinder tevoorschijn komt.'

‘Reden genoeg dus voor ons om ons te verdiepen in de verschillen tussen deze twee termen’, vult Daan Pisa, onderzoeker Innovatie Systemen voor Transities en Transformaties, aan. ‘Wij bouwen daarbij voort op eerder wetenschappelijk onderzoek dat zich ook heeft gebogen over de etymologie bij het gebruik van en het verschil tussen de twee termen.’ In een recente studie, uitgevoerd door Amber, Rik, Daan en collega Wouter Homans, kwam naar voren dat er op drie verschillende manieren over transities en transformaties gesproken en geschreven wordt.

Drie perspectieven op de transitie-transformatie discussie

Op basis van een verdiepende literatuurstudie zijn drie perspectieven op transities en transformaties naar voren gekomen:

• Perspectief 1: Transities en transformaties worden afwisselend gebruikt om de non-lineaire, fundamentele verandering van complexe systemen te beschrijven. In perspectief 1 worden transities en transformaties dus als synoniemen van elkaar gebruikt.

• Perspectief 2: Transformaties worden beschouwd als één van de typen van transitiepaden. Dit perspectief zien we vooral terug in de transitiewetenschappen.

• Perspectief 3: Transformatie wordt gebruikt als verzamelnaam, waaronder verschillende typen veranderingsprocessen vallen (bijvoorbeeld transities en verschillende typen transformaties). Omdat het gebruikt wordt als verzamelnaam zien we dit perspectief in verschillende domeinen terugkomen.

Hoe transformaties zich onderscheiden van transities

In de literatuur en de praktijk zien we dus aanwijzingen dat er wel degelijk een verschil zou kunnen zijn tussen transities en transformaties; twee termen met twee betekenissen. ‘Om deze verschillen verder te verduidelijken, hebben we daarom een verdieping van onze analyse uitgevoerd, om te identificeren hoe transformaties zich onderscheiden van transities’, vertelt Wouter Homans, die vanuit TNO Vector onderzoek doet naar de transformatieve missie energiearmoede.

Uit die analyse blijkt dat transities voornamelijk ingaan op systemen, zoals bijvoorbeeld het energiesysteem, die van een niet-duurzame naar een duurzame staat overgaan. Op die manier hebben transities een wat ‘nauwe’ kijk op verandering, namelijk op verandering van een systeem om zo het systeem niet alleen te optimaliseren maar ook te verbeteren.

Toegepast op het energiedomein proberen transitiestudies dus het energiesysteem te bestuderen om te begrijpen hoe de verandering van het energiesysteem kan worden gestimuleerd, en wat zo’n verandering hindert. De uitkomst van een dergelijke transitie is dan een energiesysteem, waarin het niet-duurzame duurzaam is geworden.

Transformaties benadrukken vaak een ‘bredere’ kijk op verandering en bevragen daarbij de structurele en ideologische grondslagen van een systeem, bijvoorbeeld politiek, economie, instituties, cultuur, etc. Deze kijk is nodig omdat het huidige systeem in belangrijke mate bijdraagt aan het in stand houden of zelfs verergeren van onze huidige maatschappelijke uitdagingen. Bij transformaties is er daardoor meer aandacht voor (conflicterende) publieke waarden en wordt er een actievere rol aan menselijk handelen toegeschreven.

Transformaties benadrukken dat onze systemen – in de zorg, energie, wonen, enzovoorts – toe zijn aan dieperliggende verandering of zelfs omvorming: een systeeminnovatie dus. Omdat transformaties veelal het systeem bevragen, is het echter onzekerder hoe de toekomst eruitziet, of hoe die toekomst bereikt kan worden. Daarom staat transformatieve verandering in de richting van een bepaald maatschappelijk doel centraal.

Tijd dus om transformatie los te trekken van transities

Uit de analyse komt dus naar voren dat het wél wezenlijk uitmaakt hoe we als samenleving naar transities en transformaties verwijzen. De termen verschillen namelijk in hoe zij de term ‘verandering’ benaderen en dat heeft implicaties voor beleid en maatschappij. Om het transformatieve potentieel van transformaties mogelijk te maken, is het dus waardevol en nodig om transformatie als apart analytisch concept te definiëren, te operationaliseren en te gebruiken.

Daarmee pleiten wij voor een vierde perspectief op transities en transformaties, waarin deze concepten als aparte analytische concepten worden benaderd om verschillende typen systemische veranderingen te bewerkstelligen. Hiermee willen wij de ontwikkeling van transformatief (missiegedreven) innovatiebeleid in Nederland een verdere impuls geven.

Het expertisegebied ‘Innovatiesystemen voor Transities en Transformaties’ van TNO Vector doet onderzoek naar en adviseert over het aanpakken van transities en transformaties. Daarbij hebben wij aandacht voor vraagstukken die opkomen in de verschillende onderdelen van de beleidscyclus. Zoek je een expert die u verder kan helpen in transitie- en transformatieprocessen voor het oplossen van maatschappelijke uitdagingen? Neem dan hieronder contact met ons op.