Hoe zoutwinning kan bijdragen aan het versnellen van de energietransitie

Op zich zijn er op de wereld genoeg zoutvoorraden aanwezig. Want zelfs in het geval waarin er in de verre toekomst een situatie zou ontstaan waarin de ondergrondse voorraden uitgeput dreigen te raken, is er altijd nog het zout in de wereldzeeën dat na bewerking over de gewenste kwaliteitseisen kan voldoen en voor verschillende doeleinden kan worden ingezet. Maar zout dat meteen met de juiste kwaliteit uit de bodem kan worden gehaald? Dat kan maar op een beperkt aantal locaties in de wereld, waaronder enkele plekken in het noorden en oosten van Nederland.

Strategisch belang van zout

Nu er door de geopolitieke spanningen in de wereld meer aandacht is voor de leveringszekerheid van belangrijke grondstoffen, wil het ministerie van EZK graag weten wat de economische en maatschappelijke betekenis is van het zout dat in ons land wordt gedolven. Daarbij vroeg het ministerie om ook te kijken naar het belang van zout in relatie tot het goed doorlopen van de energietransitie. Onder andere was het verzoek om te kijken naar zout als grondstof voor batterijen en naar de opslag van waterstof en andere gassen in zoutcavernes (dit zijn holtes onder de grond die ontstaan bij zoutwinning). Er speelt dus meer rondom zout dan alleen de toepassingen in de chemische industrie en gladheidsbestrijding.

Focus op zoutcavernes

Van Bree wist dat hij niet helemaal from scratch hoefde te beginnen, omdat de TNO-collega’s van de Geologische Dienst Nederland (GDN) veel expertise op zoutwinning hebben. Deze collega’s hadden net een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) naar waterstofopslag in zoutcavernes afgerond en waren en tot zeer interessante inzichten gekomen. ‘Zo adviseren zij om zo snel mogelijk tot grootschalige zoutwinning over te gaan. En daarbij gaat het dan niet zozeer om het zout, maar om de lege zoutcavernes die zo ontstaan en die zich goed lenen voor de opslag van met name waterstof. Zoals het er nu naar uitziet, wordt grootschalige opslagmogelijkheid van dat gas een belangrijke voorwaarde om de energietransitie te kunnen versnellen.’

Alternatief voor aardgas

Nu de beslissing is genomen om de aardgaskraan in Groningen echt definitief dicht te draaien, lijkt met name voor de industrie een overgang naar waterstof een logische keus. Dat gas kan immers gemaakt worden door elektrische stroom door water te laten lopen: een proces dat via elektrolyseapparaten verloopt en waar dus geen aardgas of andere fossiele brandstoffen aan te pas komen. Gezien de snelle uitbreiding van het aantal windmolenparken op de Noordzee en de daar op veel plekken al aanwezige gaspijpleidingen, zijn alle voorwaarden aanwezig om grote hoeveelheden groene waterstof te kunnen produceren en transporteren. Niet al dat waterstof zal meteen kunnen worden gebruikt. Daarbij is het belangrijk om voldoende van die duurzame energiedrager op voorraad te hebben voor periodes waarin er extra vraag is naar energie.

12 miljard euro aan maatschappelijke baten

Om te voorzien in de benodigde waterstofopslagcapaciteit is ondergrondse opslag in opslagcavernes de op dit moment best ontwikkelde technologie weet Van Bree inmiddels. ‘En de collega’s van de GDN adviseren in hun MKBA om in Nederland ’30 tot 60 van dat soort opslagmogelijkheden te creëren. Daaruit blijkt dat waterstofopslag in zoutcavernes netto ruim 12 miljard euro aan maatschappelijke baten kan opleveren. Die baten zijn zelfs positief als het gewonnen zout niet gebruikt zou worden voor de industrie of andere toepassingen.

In Duitsland zijn ze zich daar al van bewust: om snel tot zoveel mogelijk zoutcavernes te komen, lozen ze daar zoutpekel direct in de Noordzee. In Nederland mag dat overigens niet, en het is ook de vraag in hoeverre die lozingen effect hebben op het milieu. Maar ik vond het wel verrassend om er tijdens een onderzoek naar de waarde van zout achter te komen dat de opslagmogelijkheid van zoutcavernes zo belangrijk is voor de energietransitie en zoveel waard is dat zout opeens een bijproduct zou kunnen worden.’

Grondstof voor de industrie

Weer even terug naar het zout zelf. Want waar wordt de Nederlandse zoutvoorraad momenteel voor ingezet? ‘Vooral als grondstof voor de chemische industrie’, leerde van Bree. ‘Elektrolyse van een zoutoplossing is namelijk de enige manier om chloor te maken.’

Naast chloor ontstaan er bij dat elektrolyseproces ook natronloog (bijtende soda) en waterstof. En deze drie producten spelen allen een belangrijke rol bij de industriële productie van bijvoorbeeld PVC, papier, geneesmiddelen, isolatiematerialen, aluminium, zeep, soda, glas, verf en textiel. Daarbij is het in Nederland gewonnen zout van een dusdanig hoge kwaliteit (zuiverheid) dat er voor industriële productieprocessen weinig extra bewerking van het zout nodig is.

De ontwikkeling van zoutbatterijen

Zoutverwerking in de industrie kost veel energie. De kostprijs hiervan tezamen met de verduurzamingsopgave en internationale concurrentiedruk zorgen voor onzekerheden op de langere termijn. Ook Van Bree houdt er rekening mee dat het gebruik van bulkzout binnen de Nederlandse industrie weleens zou kunnen gaan afnemen en probeerde daarom boven water te krijgen welke duurzame toepassingen er in de toekomst met zout mogelijk zijn.

‘Bij de huidige productie van lithium-ion-batterijen speelt zout een indirecte rol vanwege het gebruik van natronloog. Daar zijn geen grote zoutvolumes voor nodig. Maar ondertussen wordt er op verschillende plekken gewerkt aan warmteopslag op basis van zout, waarvoor er wel veel zout nodig is. Ook sprak ik experts die aangaven dat zoutbatterijen een potentieel alternatief kunnen zijn voor lithium-ion-batterijen. Daarbij gaat het vooral om wat grotere, stationaire batterijen die ingezet kunnen worden voor de opslag van door zonnepanelen en windmolens opgewekte elektriciteit. Ook op dat vlak vinden er dus veelbelovende ontwikkelingen plaats.’

Maatschappelijke discussies

‘In Nederland zijn er twee regio’s waar zout kan worden gewonnen: in in Twente, en in het noorden van de provincie Groningen’, geeft Van Bree aan. ‘En bij die laatste provincie speelt natuurlijk de door aardgaswinning veroorzaakte aardbevingsproblematiek, waardoor plannen voor ondergrondse activiteiten nogal gevoelig liggen. Zodoende uiten mensen ook hun zorgen over zoutwinning en de opslag van waterstof in zoutcavernes. Het risico op schade door bodemdaling of trillingen als gevolg van zoutwinning op gasopslag in zoutcavernes is echter zeer klein.

Er is geen reden om aan te nemen dat er grote veiligheidsrisico’s zijn. Dit neemt natuurlijk niet weg dat publieke perceptie en zorgen van mensen serieus genomen moeten worden en aandacht behoeven. Ik ben erg benieuwd hoe de besluitvorming rond waterstofopslag en zoutwinning in Nederland verder gaat en zal de ontwikkelingen uiteraard op de voet volgen.’

Den Haag aan zet

In de Contourennota Mijnbouw is aangekondigd dat het Kabinet met een visie gaat komen over de toekomst van zoutwinning in Nederland. Het (her)gebruik van zoutwinlocaties ten behoeve van energieopslag in het toekomstig energiesysteem is in de structuurvisie op de ondergrond aangemerkt als nationaal belang.

Het kabinet wil als uitgangspunt voor de ontwikkeling van nieuwe zoutcavernes hanteren dat, waar dit technisch en financieel mogelijk is, rekening wordt gehouden met de mogelijkheid om deze cavernes in de toekomst in te zetten voor opslag van waterstof in zoutcavernes. Zowel het MKBA-rapport van de Geologische Dienst Nederland collega’s als het rapport van TNO Vector kunnen daarbij helpen om tot een weloverwogen beslissing te komen.