Haast geboden voor nieuw beleid energieleverings-zekerheid

Dat is de boodschap in de paper van TNO over leveringszekerheid van energie, die op het symposium Strategische Autonomie in een Open Economie begin juni in Den Haag werd gepresenteerd. Andere pijlers van strategische autonomie die aan de orde kwamen zijn economische veiligheid, nationale veiligheid en digitale soevereiniteit.

Actie op korte termijn

'Zonder actie op korte termijn dreigt de leveringszekerheid van energie sterk terug te lopen, met grote negatieve gevolgen voor onze economie en samenleving', zegt Harry van der Weijde, Senior Onderzoeker Strategie en Beleid bij TNO Vector.

'Tegelijkertijd vergt de transitie van ons energiesysteem afwegingen die we decennia lang nooit hoefden te maken. Dat betekent nieuw beleid en nieuwe rollen en verantwoordelijkheden voor overheden, netbeheerders en andere betrokken partijen. En we moeten ook een duidelijke, breed gedeelde definitie hebben van leveringszekerheid die niet alleen beschikbaarheid maar ook betaalbaarheid omvat.'

Technische en sociale aspecten

Er gaan allerlei definities rond over wat leveringszekerheid precies is. De rijksoverheid, de elektriciteits- en gaswet, het Internationaal Energie Agentschap formuleren het allemaal net weer anders.

'Het gaat erom dat energie in welke vorm ook, tegen een betaalbare prijs voor iedereen beschikbaar is. Het omhelst dus veel meer dan de technische kant van de levering. Het sociale aspect telt even zwaar, want de energie moet ook betaalbaar zijn. Dat is ook de reden dat we ons bij TNO over dit vraagstuk buigen. Hier komen techniek, marktkennis, sociale aspecten, consumentengedrag en geopolitiek samen.'

Zekerheden worden onzekerheden

Lange tijd was leveringszekerheid met gas uit eigen bodem en een uiterst betrouwbaar elektriciteitsnet bijna vanzelfsprekend. De netbeheerders zorgden ervoor dat elektriciteit, gas en warmte bij huishoudens en bedrijven binnen kwamen. Maar het speelveld is ingrijpend veranderd. Zekerheden maken plaats voor onzekerheden. En dus doemen nieuwe vraagstukken op.

Meer partijen met verantwoordelijkheden

'Hoe houden we in de huidige energietransitie de leveringszekerheid op 100% of daar dichtbij?', vraagt Harry zich hardop af. 'Bij de technische vraag of netbeheerders de levering kunnen garanderen komen nu afwegingen als kosten en opbrengsten, milieueffecten, consumentengedrag. Er zijn dus meer partijen bij gekomen die een verantwoordelijkheid dragen.

Beleidsmakers moeten zich over nieuwe afwegingen buigen en de politiek moet ineens principiële keuzes maken. Wat is het ons waard een heel betrouwbaar systeem te hebben? Moeten bepaalde categorieën gebruikers voorrang krijgen in bijzondere omstandigheden? TNO ondersteunt hen daarbij met objectieve, wetenschappelijke informatie.'

Kosten plotseling en langdurige uitval

Recent is ook het besef doorgedrongen dat beschikbaarheid van energie niet alleen economisch van belang is, maar ook raakt aan onze nationale veiligheid. In 2019 wezen TNO en SEO Economisch Onderzoek er in een studie op dat een plotselinge uitval van gaslevering ons land meer dan 10 procent van het bbp kan kosten, maar ook gevolgen heeft voor veiligheid en gezondheid.

Langdurige uitval van elektriciteit heeft vergaande gevolgen voor onze primaire levensbehoeften, fysieke en geestelijke gezondheid. Landelijke netbeheerders als TenneT en Gasunie wijzen op de risico’s dat leveringszekerheid binnen afzienbare tijd op de tocht kan komen te staan.

'Na de Russische inval in Oekraïne heeft de beschikbaarheid van LNG en snel handelen de leveringszekerheid van gas in ons land gered, maar of dit bij een volgende crisis ook lukt is nog maar de vraag.'

Warmte en waterstof

Ook als het gaat om warmte en waterstof noemt Harry het beeld bepaald niet rooskleurig. Het volle elektriciteitsnet kan de toestroom van warmtepompen nauwelijks aan. Tegelijkertijd verloopt de aanleg van warmtenetten allesbehalve vlot.

Waterstof speelt in het energiesysteem nu nog een kleine rol, maar in de toekomst is het zeker denkbaar dat we in een langdurige koude periode met weinig zon en wind met een tekort aan waterstof te maken krijgen als opslagmogelijkheden niet tijdig worden ontwikkeld.

Interventie noodzakelijk

'Op korte termijn speelt het leveringszekerheidsvraagstuk al op de elektriciteitsmarkt. Volgens de recente Monitor Leveringszekerheid staat dat na 2030 onder druk, terwijl de inschatting voor 2030 zelfs al aan de optimistische kant lijkt,' stelt Sebastiaan Hers, Senior Consultant Energiemarkt en -systeem bij TNO en medeauteur van het rapport.

'De leveringszekerheid van energie staat echter op meerdere fronten onder druk, zowel op de korte als lange termijn. Energiemarkten lossen dit niet zelf op en daarom is interventie noodzakelijk. We hebben een integraal beleid nodig voor de korte, middellange en lange termijn voor verschillende energiedragers. Ook moeten we op korte termijn nieuwe afwegingen gaan maken en duidelijkheid scheppen over definities, rollen en verantwoordelijkheden.

Daarbij spelen geopolitieke onzekerheden en spanningen een rol. Voor het vervangen van windturbines en zonnepanelen de komende decennia mogen we dan niet afhankelijk zijn van landen buiten ons continent. Toegang tot grondstoffen, materialen en componenten moet dan geregeld zijn, evenals het in de EU produceren van turbines, panelen en electrolysers', zegt hij.

Geen tijd te verliezen

Onze toekomstige leveringszekerheid is kortom een veel breder vraagstuk is gebleken dan alleen technisch. Het omvat alle vormen van energie in onderlinge samenhang: elektriciteit, gas, warmte, waterstof. We konden de leveringszekerheid altijd maximaliseren zonder ons zorgen te maken of de kosten wel tegen de baten opwogen. Die tijd is voorbij.

'Rijksoverheid, netbeheerders en marktpartijen zullen een gezamenlijke aanpak moeten ontwikkelen. De urgentie daarvan wordt nog niet echt gevoeld, maar er is geen tijd te verliezen', besluit Harry van der Weijde.

'TNO zou dus graag samen met alle betrokken publieke en private partijen de handschoen oppakken om breder dan alleen technisch in kaart te brengen welke concrete acties er genomen kunnen worden om de leveringszekerheid ook de komende decennia te waarborgen.'