Brede welvaart verbeteren met goed afgewogen keuzes

Welvaart en welzijn zijn niet hetzelfde. Een te sterke focus op economische groei leidt tot hoge welvaart. Misschien wel ten koste van het welzijn en het welbevinden van mensen. Het begrip brede welvaart (of welvaart in ruime zin) slaat een brug tussen de economische kant en welzijn.

Wat is brede welvaart?

Wat brede welvaart precies is? Dat is een lastige vraag. Duidelijk is dat kwaliteit van leven, welzijn en geluk een belangrijke rol spelen. Inderdaad: nogal subjectieve begrippen die makkelijk tot discussie leiden.

Hierdoor circuleren wereldwijd verschillende definities voor het begrip brede welvaart. In Europa kwam er nieuwe aandacht voor dit onderwerp. Onder andere  van de commissie Stiglitz, Sen en Fitoussi. In Nederland verdiepte een Tijdelijke Kamercommissie zich in 2015 en 2016. En het CBS ontwikkelde de Monitor Brede Welvaart en SDG’s.

Er kwam een definitie: "Brede welvaart betreft de kwaliteit van leven hier en nu en de mate waarin deze al dan niet ten koste gaat van die van latere generaties en/of van mensen elders in de wereld."

De principes zijn niet nieuw

Wel een belangrijk punt: bij het streven naar brede welvaart speelt het bbp nog steeds een belangrijke rol. Maar op een zorgvuldig afgewogen manier, waarbij economische groei niet ten koste mag gaan van ons algemene welzijnsniveau. Dat is echt een verandering van inzicht, vindt ook Thijmen van Bree, die zich bij TNO als onderzoeker en consultant met economische vraagstukken bezighoudt.

Van Bree benadrukt tegelijkertijd dat de principes achter welvaart in ruime zin niet nieuw zijn: "Economen worden vaak verweten dat ze alleen maar aan welvaartsgroei denken. Maar als je de economische theorieën erop naslaat, zie je dat er altijd al aandacht was voor aspecten die we nu associëren met brede welvaart. Zo benadrukte Arnold Heertje – voor velen bekend van de lesboeken economie op de middelbare school – vaak dat welvaart verder gaat dan simpelweg economische productie, consumptie en inkomen."

Van Bree gaat verder: Ook een andere beroemde Nederlandse econoom, Jan Tinbergen, wist het treffend te zeggen: “Het welzijn van de mensheid, dáár is het in de economie om begonnen. Wat dat betreft is het begrip brede welvaart niet nieuw. Wel is er nu in beleids- en bestuurskringen veel meer aandacht voor. En de principes achter brede welvaart worden nu echt in de praktijk toegepast. Dat is dus wel een groot verschil. Daarbij zie je dat het kan gaan knellen omdat we in Nederland al op veel vlakken tegen grenzen aanlopen.”

Opeenstapeling van uitdagingen

Is Nederland het eerste land dat tegen de grenzen van de welvaartsgroei aanloopt? Die vraag stond onlangs centraal in een artikel van de Financial Times. De schrijver van dat artikel, Simon Kuper, beschrijft een fietstocht door Leiden, de stad waar hij is opgegroeid. Het veld waar hij vroeger altijd speelde? Volgebouwd met huizen. En ook zijn oude voetbalclub heeft ruimte gemaakt voor bebouwing.

Simon Kuper beschrijft in vogelvlucht een aantal uitdagingen in Nederland: ruimtegebrek, krapte op de arbeidsmarkt, funderingsproblemen door een combinatie van zeespiegelstijging en droogte, de door gaswinning veroorzaakte aardbevingen in Groningen en een stikstofuitstoot die boven de EU-normen uitkomt. En dan heeft hij het nog niet eens gehad over andere problemen, zoals de aanhoudende files en de overbelaste energienetwerken in ons dichtbevolkte land.

Het op één na dichtstbevolkte EU-land

De term dichtbevolkt is niet overdreven: in ons land woonden op 1 januari 2020 gemiddeld 517 mensen op een vierkante kilometer. Daarmee is Nederland na Malta het dichtstbevolkte EU-land. En dat groeit door, naar 18 miljoen inwoners in 2024 en 19 miljoen in 2034. En dan is er nog de vergrijzing. In 2040 is naar verwachting een kwart van de bevolking 65 jaar of ouder.

Lastig om alles in kaart te brengen

Bij de planbureaus zijn de demografische prognoses en de effecten daarvan op welzijn en brede welvaart uiteraard ook bekend. In rapportages waarschuwen zij nadrukkelijk de in de toekomst te verwachten problemen. Vaak schetsen ze daarbij ook mogelijke oplossingen.

"Het blijft vaak nogal abstract en theoretisch", vindt Diana Vonk Noordegraaf, senior consultant Strategie en Beleid bij TNO. "Op zich begrijpelijk, want we hebben momenteel met meerdere veelomvattende en complexe transities te maken. Het is van belang om de gevolgen van beslissingen voor verschillende groepen goed te kunnen inschatten."

"Ook is de impact van technologische innovaties in de toekomst lastig te voorspellen. Dat maakt het lastig om een totaalbeeld in kaart te brengen. Met als extra uitdaging de verschillen binnen groepen en regio’s en hoe dat zich over langere tijd ontwikkelt."

De juiste balans

Het is altijd prettig om iets te kunnen meten en visualiseren. Lange tijd gaf het bbp daarbij houvast. Economische groei zorgt namelijk voor een grafiek met een geruststellende stijgende lijn. Maar hoewel een gezonde economie absoluut een voorwaarde is voor welvaart, garandert het niet automatisch ook verbetering van het welzijn. Bij brede welvaart gaat het immers om het vinden van balans tussen verschillende economische en maatschappelijke belangen.

Burgers meer betrekken

Diana Vonk Noordegraaf: "Lange tijd werden beleidsbeslissingen vooral op statistieken gebaseerd, zonder goed inzicht in de minder goed meetbare maatschappelijke gevolgen. De economische impact woog het zwaarst. Dat verandert nu langzaam maar zeker."

"Een voorbeeld is de energietransitie, waarbij het onafhankelijke Expertteam Energiesysteem 2050 in een vooruitblik op ons toekomstige energiesysteem aangeeft dat ‘de burgers van Nederland goed moeten worden gehoord en betrokken zodat de transitie op een rechtvaardige manier kan verlopen’. Dat komt ongetwijfeld omdat het daarbij om een grote maatschappelijke uitdaging gaat, waar van burgers grote veranderingen worden gevraagd. Bij TNO denken we dat het een enorm verschil kan maken als burgers vaker over oplossingen mogen meedenken. Dat kan echt nog veel beter."

Hoe maak je brede welvaart meetbaar?

Een uitdaging is en blijft de meetbaarheid van brede welvaart en de maatregelen daarvoor. TNO-onderzoeker Thijmen van Bree: "Als experts uit verschillende vakgebieden samenwerken, komt meetbaarheid altijd snel naar voren. Zodra ze samen hebben bepaald waar de discussie over moet gaan, vragen ze zich meteen daarna af hoe ze de impact kunnen berekenen."

"Meetbaarheid is ook nodig om later de voortgang te kunnen aantonen. Het meten van aspecten die bijdragen aan welvaart in ruime zin is niet eenvoudig. Het gaat vaak om subjectieve zaken. Om hier toch meer grip op te krijgen worden in zowel binnen- als buitenland speciale monitoringsinstrumenten, modellen en afwegingskaders ontwikkeld."

Brede welvaart, een begrijpelijk verhaal

Op een verjaardag in één zin uitleggen wat brede welvaart is en wat daar bij komt kijken? Het kan ongetwijfeld, maar grote kans dat er een lang verhaal volgt, met veel komma’s en vakjargon.

"Het is nogal een uitdaging om kort en krachtig uit te leggen wat welvaart in ruime zin inhoudt", beaamt Van Bree. "Maar het gaat wel om het aanpakken van grote maatschappelijke problemen, waarbij de hulp van burgers en andere partijen nodig is, waaronder die van burgers. Het is daarom belangrijk dat we brede welvaart en de bijbehorende spanningen en dilemma’s op een simpele manier uit kunnen leggen. Dat is nog een belangrijk aandachtspunt."

Paradigmaverandering

Diana Vonk Noordegraaf: "Als we brede welvaart echt in de praktijk willen brengen, vereist dat een paradigmaverandering. Het belangrijkst is het besef dat we bij elke beleidskeuze rekening moeten houden met alle belangen en alle partijen."

"Welke behoeften en waarden wegen mee? Welke onzekerheden zijn er? Hoe gaan we om met schaarse middelen? Deze vragen moeten we expliciet maken om goed afgewogen besluiten te nemen die ten goede komen van welvaart in ruime zin."

"Makkelijk? Zeker niet! Maar als het lukt, krijgen niet alleen wij, maar ook toekomstige generaties daar straks een heel mooi land voor terug."